A day to remember… 19/11 [LED ZEPPELIN]

ONOMA ΑΛΜΠΟΥΜ: “Coda”- LED ZEPPELIN
ETOΣ KYKΛΟΦΟΡΙΑΣ: 1982
ΕΤΑΙΡΙΑ: Swan Song 
ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ: Jim­my Page
ΣΥΝΘΕΣΗ ΜΠΑΝΤΑΣ:
Φωνητικά – Robert Plant
Κιθάρες – Jim­my Page
Mπάσο – John Paul Jones
Τύμπανα – John Bonham

25^η Σεπτεμβρίου 1980. Μία κακή μέρα για την rock μουσική σκηνή. Ο θρύλος των ντραμς John Bon­ham πέθανε εκείνο το πρωί, τελειώνοντας ουσιαστικά τους LED ZEPPELIN. Βέβαια, η πτώση του μεγαλύτερου rock συγκροτήματος της δεκαετίας του ’70, είχε ξεκινήσει τρία χρόνια πριν, κατά την καταστροφική περιοδεία στην Βόρεια Αμερική το 1977.

Οι LED ZEPPELIN κυκλοφόρησαν το 7^ο στούντιο άλμπουμ τους “Pres­ence” (1976), το οποίο παρόλο που τους έβαλε ξανά στην κορυφή των charts σε ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο, πούλησε λιγότερα από τις προηγούμενες δουλειές τους. Το “Pres­ence” γράφτηκε και ηχογραφήθηκε σε μια δύσκολη περίοδο για το συγκρότημα, όπου ο Plant ανάρρωνε από σοβαρά τραύματα που είχε από ένα τροχαίο στην Ρόδο το 1975, όντας σε διακοπές με την οικογένεια του. Ως εκ τούτου, το συγκρότημα δεν βγήκε σε περιοδεία για το άλμπουμ και μόνο δύο κομμάτια, συμπεριλαμβανομένου του “Achilles last stand” και “Nobody’s fault but mine”, παίχτηκαν ζωντανά το 1977.

Οι ZEPPELIN εμφανίστηκαν στο Pon­ti­ac Sil­ver­dome του Michi­gan, όπου έσπασαν ξανά το ρεκόρ προσέλευσης κόσμου (76.229 εισιτήρια έναντι των προηγούμενων κατόχων WHO, στον ίδιο χώρο, με 75.962 εισιτήρια), μπαίνοντας στο βιβλίο των ρεκόρ Guin­ness. Επίσης, χρησιμοποιούσαν το “Cae­sar’s Char­i­ot”, ένα ιδιωτικό Boe­ing 707, για τις μετακινήσεις τους.

Στο Cincin­nati River­front Col­i­se­um περίπου 1.000 fans προσπάθησαν να μπουν χωρίς εισιτήριο, με αποτέλεσμα να γίνουν περίπου 70 συλλήψεις. Λίγες εβδομάδες μετά, σε μία συναυλία στο στάδιο της Tam­pa της Φλόριντα διακόπηκε λόγω ισχυρής καταιγίδας. Τότε ξέσπασαν ταραχές στο κοινό, που κατέληξαν σε 19 συλλήψεις και στον τραυματισμό 50 ατόμων, με την αστυνομία να καταφεύγει στη χρήση δακρυγόνων για να διαλύσει το πλήθος.

Στο εσωτερικό της μπάντας επικρατούσε ένα επίσης προβληματικό κλίμα. O κιθαρίστας και παραγωγός των ZEPPELIN, Jim­my Page, είχε εθιστεί στην ηρωίνη, χάνοντας πολύ βάρος σε αυτή την περιοδεία, συντηρούμενος με μία «υγρή» δίαιτα από daiquiri. Οι κακές του συνήθειες άρχισαν να επηρεάζουν την σκηνική παρουσία του. Στην εμφάνισή τους στο Σικάγο, αφού έκατσε σε μία καρέκλα για να παίξει το “Ten years gone”, αποχώρησε με έντονους πόνους στο στομάχι (κράμπες), σύμπτωμα συνηθισμένο στους ηρωινομανείς. Επέστρεψε μετά από μία ώρα περίπου, με την δικαιολογία της «τροφικής δηλητηρίασης». Παρακάτω, στο Greens­bor­ough της Β. Καρολίνας, η συναυλία ξεκίνησε με μία ώρα καθυστέρηση, με τον Plant να ζητάει συγγνώμη από το πλήθος λέγοντας πως «άφησαν κάποιον στην Νέα Υόρκη». Τα χειρότερα περιστατικά της περιοδείας, ωστόσο, δεν είχαν έρθει ακόμα. Ένα από αυτά έλαβε χώρα στο Oak­land της Βόρειας Καλιφόρνια, στο πλαίσιο του φεστιβάλ “Day on the Green”.

Οι LED ZEPPELIN θα ήταν head­lin­ers σε μία από τις μεγαλύτερες προσελεύσεις όλων των εποχών στο φεστιβάλ, με sup­port τους Αμερικάνους DERRINGER και τους JUDAS PRIEST. Διοργανωτής του “Day on the Green” ήταν ο γνωστός pro­mot­er των ‘70s, Bill Gra­ham. Ο Gra­ham είχε δική της ομάδα ασφάλειας που είχε αναλάβει την περιφρούρηση του χώρου, μέλος της οποίας ήταν ένας Ελληνοαμερικάνος, ο Jim Mat­zorkis. Κάποια στιγμή, ο γιος του man­ag­er των LED ZEPPELIN Peter Grant, ο 11χρονος War­ren, μπήκε σε μία περιοχή περιορισμένης πρόσβασης, παίρνοντας μαζί του μία πινακίδα από ένα καμαρίνι. Ο Mat­zorkis απομάκρυνε τον μικρό από το σημείο, επιθετικά κατά κάποιους, ήρεμα κατά άλλους. Αφού του επιτέθηκε ο John Bon­ham που τον είδε εκείνη την στιγμή, τα πράγματα έγιναν πολύ πιο βίαια όταν το έμαθε o Grant. Εκείνη την εποχή είχε προσλάβει τους αδελφούς Bidon, μπράβους, φίλους του Grant από παλιά και πλέον ασφάλεια στους LED ZEPPELIN. Ο ένας εκ των δύο, ο John Bidon, ήταν σεσημασμένος για κλοπές και τραμπουκισμούς, ενώ 2 χρόνια αργότερα, γλύτωσε από μία καταδίκη για ανθρωποκτονία, καθώς είχε μαχαιρώσει κάποιον στην καρδιά!

Με το που ανέβηκαν οι ZEPPELIN στην σκηνή, ο Peter Grant, με τον John Bidon και τον tour man­ag­er του συγκροτήματος, Richard Cole, έψαξαν και βρήκαν τον Mat­zorkis. Οι Grant και Bidon τον άρπαξαν και τον έβαλαν μέσα σε ένα τρέιλερ, όπου τον μαύρισαν στο ξύλο, με τον Cole να φρουρεί την πόρτα κρατώντας μία σιδερόβεργα. Αποτέλεσμα αυτού του ξυλοδαρμού ήταν να συλληφθούν οι Bidon, Grant, Cole και ο Bon­ham. Το δεύτερο προγραμματισμένο σόου των ZEPPELIN στο Oak­land έγινε μόνο αφού ο Bill Gra­ham υπέγραψε μια επιστολή αποζημίωσης που απήλλασσε το συγκρότημα από την ευθύνη για το περιστατικό ξυλοδαρμού. Παρόλα αυτά, ο Gra­ham αρνήθηκε να τιμήσει την επιστολή και απαγγέλθηκαν κατηγορίες για επίθεση εναντίον των Grant, Cole, Bindon και Bon­ham όταν η μπάντα επέστρεψε στο ξενοδοχείο τους. Οι τέσσερις έλαβαν εγγύηση και κατατέθηκε αγωγή εναντίον τους από τον Bill Gra­ham για 2 εκατομμύρια δολάρια. Και οι τέσσερις επικαλέστηκαν ότι δεν επιθυμούσαν να μην προβούν σε αντιδικία, ομολογώντας σιωπηλά την ενοχή τους για το περιστατικό, λαμβάνοντας πρόστιμα και ποινές με αναστολή.

Αλλά η τραγωδία δεν είχε φτάσει ακόμα στην κορύφωσή της. Αυτή η δεύτερη συναυλία στο Oak­land θα ήταν και η τελευταία εμφάνιση των ZEPPELIN επί αμερικανικού εδάφους. Μετά την συναυλία, τα μέλη του συγκροτήματος χωρίστηκαν με τον Jones να παραμένει στην Καλιφόρνια, τον Jim­my Page και τον Peter Grant να πηγαίνουν στο San Fran­cis­co και τους Bon­ham, Cole και Plant να μεταβαίνουν στη Νέα Ορλεάνη. Δεν πέρασαν λίγες ώρες από την άφιξη του Robert Plant στο ξενοδοχείο Roy­al Orleans, όταν δέχτηκε ένα τηλεφώνημα, όπου έμαθε πως ο πεντάχρονος γιος του Karac ήταν άρρωστος. Στο δεύτερο τηλεφώνημα, έμαθε πως το παιδί του είχε πεθάνει χτυπημένο από έναν ιό στο στομάχι του. Ο front­man των ZEPPELIN κατέρρευσε και, όπως ήταν λογικό και οι 7 συναυλίες που είχαν απομείνει, ακυρώθηκαν αμέσως.

Οι ZEPPELIN αποσύρθηκαν μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας μετά τον τραγικό θάνατο του γιου του Robert Plant και μάλιστα έφτασαν πολύ κοντά στην διάλυση. Ο ίδιος είχε δηλώσει το 2012 «Η περιοδεία του 1977 τελείωσε επειδή έχασα το αγόρι μου … αλλά είχε επίσης τελειώσει πριν τελειώσει, πραγματικά. Ήταν απλώς ένα χάος. Πού ήταν το πραγματικό νόημα σε όλα αυτά; Που να καταφύγω όταν όλα είναι εναντίον μου;». Ο τραγουδιστής βρήκε τελικά την απάντηση στην οικογένειά του και αποσύρθηκε για μήνες προσπαθώντας να καταλάβει αν ήθελε να συνεχίσει την μουσική του καριέρα, μετά από τον θάνατο του παιδιού του, που τον έκαναν να σκεφτεί πόσο εφήμερα ήταν όλα. Πρακτικά, βγήκε από όλη αυτή την εμπειρία ένας αλλαγμένος άνθρωπος, νιώθοντας λιγότερο κοντά στα υπόλοιπα μέλη του συγκροτήματος.  «Δεν ένιωθα καθόλου άνετα στο συγκρότημα.. η χαρά της ζωής μου είχε χτυπηθεί τόσο σκληρά, που άρχισα να επαναπροσδιορίζω τον εαυτό μου».

Οι ZEPPELIN θα επέστρεφαν τελικά το 1979 με το 8^ο ΄άλμπουμ τους, το “In  through the out door”. Σε αυτό το σημείο, η μοίρα του συγκροτήματος δεν ήταν καθόλου βέβαιη, αλλά ο Peter Grant κανόνισε να μαζευτούν στην Στοκχόλμη, κλείνοντας για αρκετές εβδομάδες τα Polar Stu­dios, το υπερσύγχρονο στούντιο των ABBA. Οι συνεδρίες ήταν λιγότερο από ιδανικές, όμως ο Plant φαινόταν αποφασισμένος να προχωρήσουν με ένα νέο άλμπουμ. Ο τραγουδιστής ήταν πλέον καθαρός από ναρκωτικά (μετά τον θάνατο του γιού του) αλλά οι υπόλοιποι δεν έβλεπαν την διαδικασία τόσο ζεστά. Καθώς τα τραγούδια του “In  through the out door” άρχισαν να υλοποιούνται, ήταν εμφανής η απουσία του Page. Σύμφωνα με τον Jones, το άλμπουμ το έγραψαν παρέα με τον Plant. Εδώ βρίσκετε και το πανέμορφο “All my love”, ένας τελευταίος αποχαιρετισμός του Robert Plant στον νεκρό του γιο, Karac.

Το συγκρότημα κατέληξε με μια ακόμη επιτυχία στα χέρια του, με το “In through the out door” να πηγαίνει κατευθείαν στο Νο. 1 και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, και ενώ οι κριτικές ήταν ανάμεικτες, οι fans έδειξαν ότι οι ZEPPELIN τους είχαν λείψει. Όταν, όμως, ο Grant στράφηκε στο ακανθώδες θέμα της περιοδείας, ο Plant ήταν κάθετος: καθηλωμένος στις ΗΠΑ ενώ ο γιος του πέθανε, ήταν ανένδοτος στο ότι δεν ήθελε να ξαναπεριοδεύσει στις ΗΠΑ, ενώ δεν είχε και ιδιαίτερη επιθυμία  να εμφανιστεί οπουδήποτε αλλού. Ο Grant, όμως, είχε άλλες ιδέες και έκλεισε τους ZEPPELIN ως head­lin­ers για το μεγάλο φεστιβάλ στο Kneb­worth της Αγγλίας, την 4^η Αυγούστου 1979.

Οι ZEPPELIN είχαν να εμφανιστούν σε βρετανικό έδαφος από τον Μάιο του 1975, οπότε συνεπάγεται ότι και η ζήτηση για εισιτήρια ήταν τόσο μεγάλη, που προστέθηκε και μία δεύτερη συναυλία, μία εβδομάδα αργότερα, την 11^η Αυγούστου. Στο Kneb­worth ξεκίνησαν το set list με 19 τραγούδια, με πρώτο το “The song remains the same” και κλείνοντας με το “Stair­way to Heav­en”. Στο encore ακούστηκαν τα “Rock and Roll”, “Whole lot­ta love” και “Com­mu­ni­ca­tion break­down”. Οι κριτικές μιλούσαν για ένα ντεφορμέ συγκρότημα που υπέφερε από το μεγάλο διάλλειμα, ενώ άλλες δημοσιεύσεις μιλούσαν για το πως η άνοδος του punk είχε καταστήσει τους ZEPPELIN «περιττούς». Παρόλαυτα, το πλήθος, το οποίο εκτιμάται ότι κυμαινόταν σε εξαψήφιο νούμερο, ήταν ενθουσιασμένο. Σε αντίθεση με τον Plant, ο οποίος ήταν δυσαρεστημένος με την απόδοσή του και απέδωσε την επιτυχία της βραδιάς περισσότερο στην σημειολογία της εμφάνισης, παρά στην συναυλία καθαυτή. Η προσέλευση στη δεύτερη συναυλία ήταν περίπου η μισή από την πρώτη. Τα έσοδά δεν ήταν αρκετά και ο διοργανωτής, χρεοκόπησε. Λίγους μήνες αργότερα, μια ολοσέλιδη διαφήμιση του διοργανωτή εμφανίστηκε στο Melody Mak­er, διευκρινίζοντας «μερικές παρανοήσεις». Ουσιαστικά απήλλασσε τους ZEPPELIN από κάθε ευθύνη για την κατάληξη του event, δηλώνοντας ότι το συγκρότημα είχε μειώσει «σημαντικά» την αμοιβή του. Ο διοργανωτής πρόσθεσε ότι «θα ήταν προνόμιο και χαρά για μένα να οργανώσω άλλη μια συναυλία των LED ZEPPELIN». Δυστυχώς, δεν θα είχε ξανά αυτή την ευκαιρία.

Μια σύντομη, χαμηλών τόνων ευρωπαϊκή περιοδεία πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1980, με ένα πιο απλό set. Στις 27 Ιουνίου, στην Νυρεμβέργη της Γερμανίας, η συναυλία σταμάτησε απότομα στη μέση του “Black dog” (είχαν μόλις προλάβει να παίξουν τα “Train kept a rollin’” και “Nobody’s fault but mine”), όταν ο Bon­ham κατέρρευσε στη σκηνή και μεταφέρθηκε εσπευσμένα στο νοσοκομείο. Οι εικασίες στον Τύπο μιλούσαν περί υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ και ναρκωτικών, αλλά το συγκρότημα ισχυρίστηκε ότι ο Bon­ham είχε απλώς … φάει το καταπέτασμα και τον πείραξε το στομάχι του!

Μια βορειοαμερικανική περιοδεία, η πρώτη του συγκροτήματος από το 1977, ήταν προγραμματισμένη να ξεκινήσει στις 17 Οκτωβρίου 1980. Οι πρόβες για την επρόκειτο να ξεκινήσουν στο σπίτι του Jim­my Page στο Wind­sor. Την 24^η  Σεπτεμβρίου, ο Robert Plant με τον John Bon­ham και τον βοηθό του συγκροτήματος Rex King ξεκίνησαν για τις πρόβες, όπου κατά την διαδρομή ο Bon­ham ζήτησε να σταματήσουν για να φάει πρωινό. Αφού κατέβασε τέσσερεις τετραπλές βότκες και έφαγε ένα ρολάκι ζύμης με ζαμπόν, ξανακίνησαν, με τον ντράμερ να συνεχίζει το πιοτό και μετά την άφιξη τους στις πρόβες, οι οποίες προχώρησαν μέχρι αργά το βράδυ. Ενδεικτικό της ψυχολογικής του κατάστασης και του πόσο είχε χάσει την αυτοπεποίθησή του, ήταν ένα «αστείο» που είπε στον Plant πάνω στην διαδρομή. «Τελείωσα με τα ντραμς. Όλοι παίζουν καλύτερα από εμένα. Να σου πω, όταν φτάσουμε στο στούντιο για τις πρόβες, εσύ θα παίζεις ντραμς και εγώ θα τραγουδήσω!».

O Bon­ham εκείνη την ημέρα φαίνεται να είχε κατεβάσει περίπου 40 ποτήρια βότκα μέσα σε 12 ώρες. Όταν τελείωσαν αποσύρθηκαν όλοι στο σπίτι του Page, το Old Mill House στο Clew­er του Wind­sor. O λιπόθυμος Bon­ham, αφού ξεράθηκε σε έναν καναπέ, μεταφέρθηκε στο κρεβάτι από τον Rex King και τον βοηθό του Page, Albert Hobbs, που τον ξάπλωσαν πάνω σε μαξιλάρια για έξτρα υποστήριξη. Καθώς ξημέρωσε το επόμενο πρωί, δεν υπήρχε κανένα σημάδι του. Ο John Paul Jones και ο road man­ag­er Ben­je LeFevre τον βρήκαν αναίσθητο. Προσπάθησαν να τον ξυπνήσουν και μετά κατάλαβαν ότι ήταν νεκρός. Ο ντράμερ-θρύλος των LED ZEPPELIN, John Bon­ham, ήταν νεκρός σε ηλικία μόλις 32 ετών.

Όλοι ήταν λυπημένοι, ακόμα και θυμωμένοι, για τον τόσο άδικο χαμό του Bon­ham. Ακόμα και ο σκληρός και αλύγιστος Peter Grant έπεσε σε κατάθλιψη, η οποία μάλιστα κράτησε αρκετά χρόνια. Οι φήμες έλεγαν ότι ο Bon­ham έπαιρνε ναρκωτικά, αλλά ήταν το ποτό που προκάλεσε τον θάνατό του. Σύμφωνα με τον Jones «Ο Bon­ham γινόταν κάπως ασταθής και γενικά δεν ήταν σε καλή κατάσταση. Υπήρχαν κάποιες καλές στιγμές, αλλά μετά άρχισε να πίνει συνέχεια βότκα, μάλλον γιατί υπήρχαν κάποια προβλήματα στην προσωπική του ζωή. Παρόλα αυτά ο θάνατός του ήταν ένα ατύχημα, αφού ήταν ξαπλωμένος με λάθος τρόπο». Κατά την νεκροψία προέκυψε ότι ο John Bon­ham έπαθε αναρρόφηση, πνίγηκε δηλαδή από κατάποση του εμετού του (λόγω υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ) κατά τη διάρκεια του ύπνου του,. Η ετυμηγορία ήταν θάνατος από ατύχημα. Ένα δείγμα που ελήφθη από τον Bon­ham έδειξε ένα εξωπραγματικό επίπεδο αλκοόλ 276 mg/100 ml. Παθολόγος που ασχολήθηκε με το θέμα μάλιστα, ανέφερε ότι δεν πέθανε άμεσα καταπίνοντας τον εμετό του, αλλά μερικές ώρες αργότερα λόγω της κατάστασης σοκ του οργανισμού, καθώς το αλκοόλ είχε μπει στο αίμα του. Με λίγα λόγια, δηλητηριάστηκε μέχρι θανάτου από το ποτό. Η εναλλακτική ερμηνεία του θανάτου του πάντως, δεν αναίρεσε ούτε το αποτέλεσμα ούτε τις επιπτώσεις αυτού στους λοιπούς ZEPPELIN.

Η κηδεία του John Bon­ham έγινε στην εκκλησία Rushock Parish Church στο Worces­ter­shire,  την 10^η Οκτωβρίου 1980, στην οποία παρευρέθηκε η οικογένεια του, οι φίλοι του και οι εναπομείναντες ZEPPELIN. Εκεί παραμένει θαμμένος μέχρι και τις μέρες μας.

Ίσως οι ZEPPELIN να μπορούσαν να συνεχίσουν με άλλο ντράμερ, όπως είχαν κάνει και οι WHO, άλλωστε μετά τον θάνατο του έτερου θρύλου Kei­th Moon. Ρεαλιστικά. Όμως, ο Bon­ham ήταν τόσο μεγάλο κομμάτι του ήχου των ZEPPELIN, που κατά πάσα πιθανότητα δεν γινόταν να αντικατασταθεί. Ως εκ τούτου, σε μια δήλωση που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1980, τα επιζώντα μέλη του συγκροτήματος είπαν: «Ευχόμαστε να γίνει γνωστό ότι η απώλεια του αγαπημένου μας φίλου και ο βαθύς σεβασμός που τρέφουμε για την οικογένειά του, μαζί με την αίσθηση της αδιαίρετης αρμονίας που νιώθουμε εμείς οι ίδιοι και ο μάνατζερ μας, μας οδήγησαν στην απόφαση ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε όπως ήμασταν». Οι LED ZEPPELIN είχαν διαλυθεί και επίσημα. Έκτοτε, σε δύο ξεχωριστές περιστάσεις, μόνο δύο άλλοι ντράμερ, ο Phil Collins και ο γιος του John Bon­ham, Jason, έπαιξαν σε δύο ιδιαίτερα reunions. Ο Collins (φημολογούμενος ως ένα από τους υποψήφιους αντικαταστάτες του Bon­ham) έπαιξε μαζί τους στην αμερικάνικη συναυλία του Live Aid (1984), όντας ο μόνος καλλιτέχνης που συμμετείχε και στις δύο συναυλίες, πετώντας στις ΗΠΑ από την Αγγλία. Ο, δε, Jason Bon­ham ήταν στο δεύτερο reunion των φίλων του μακαρίτη του πατέρα του, όταν αυτοί βρέθηκαν στον γάμο του. Κακά τα ψέματα όμως: κανείς δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στη δύναμη, τη μαγεία και την παρουσία του ανθρώπου, που κατά τους Robert Plant και Jim­my Page  ήταν σίγουρα «ο καλύτερος rock­’n’roll ντράμερ που έζησε ποτέ».

Οι θαυμαστές των ZEPPELIN παρέμεναν διψασμένοι για περισσότερη μουσική. Το “In through the out door” ήταν μια ηχηρή επιστροφή μετά από τρία χρόνια απουσίας. Αλλά γενικά δεν υπήρχε και πολλή αχρησιμοποίητη μουσική, γιατί το συγκρότημα δεν άφηνε πολλά ακυκλοφόρητα κομμάτια στην άκρη. Κατά τη διάρκεια οκτώ άλμπουμ και 10 ετών, εμφανίστηκε μόνο ένα B‑side που δεν ήταν σε άλμπουμ (το “Hey hey what can I do”), ενώ, όπως θα έχετε διαβάσει και σε παλιότερο “Insid­er” που έχουμε γράψει για το επικών διαστάσεων διπλό άλμπουμ τους “Phys­i­cal graf­fi­ti” (1975), τα λίγα κομμάτια που είχαν απομείνει ακυκλοφόρητα χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άλμπουμ.

Οι Page, Plant και Jones συναντήθηκαν κάμποσους μήνες αργότερα, για να κάνουν μία ενδελεχή έρευνα του αχρησιμοποίητου αρχείου τους, που κάλυπτε την περίοδο από τον Γενάρη του 1970 έως και τον Νοέμβρη του 1978. Από την πλευρά τους, αυτοί και η εταιρεία τους Swan Song, όφειλε να τηρήσει κάποιες συμβολαιακές δεσμεύσεις προς την Atlantic Records (χρωστούσαν ένα ακόμη άλμπουμ), ενώ παράλληλα ήθελαν να καλύψουν και κάποιες φορολογικές απαιτήσεις από τα προηγούμενα χρόνια. Παράλληλα, η Atlantic θεώρησε, στο πλαίσιο της ίδιας υποχρέωσης, ότι το νέο αυτό άλμπουμ θα ήταν «στούντιο άλμπουμ» και όχι κάποιου τύπου συλλογή (αυτό που ουσιαστικά ήταν, δηλαδή).

Η εκτεταμένη αναζήτησή τους, οδήγησε στην επιλογή οκτώ τραγουδιών, ισόποσα μοιρασμένα στις δύο πλευρές του άλμπουμ. Αρχή με το “We’re gonna groove”, ένα παλιό blues τραγούδι γραμμένο από τους Ben E. King και James Bethea. Οι ZEPPELIN το έπαιξαν ζωντανά, μία βραδιά στο Roy­al Albert Hall του Λονδίνου, το 1970 και αυτή η έκδοση ακούγεται εδώ, με λίγες αλλαγές στα κιθαριστικά μέρη από τον Jim­my Page και χωρίς τον ήχο από το κοινό. Το συγκεκριμένο προοριζόταν παλιότερα να μπει στο “Led Zep­pelin II”, αλλά τελικά έμεινε εκτός. Οι ZEPPELIN το χρησιμοποιούσαν ως open­er σε κάποιες συναυλίες τους. Από την ίδια συναυλία είναι και το τρίτο τραγούδι του δίσκου, το “I can’t quit you baby” του Willie Dixon, επίσης χωρίς τον ήχο του κοινού. Μεταξύ των δύο, παρεμβάλλεται το “Poor Tom”. Παρμένο από τα ses­sions του “Led Zep­pelin III” και ηχογραφημένο το 1970, είχε στίχους γραμμένους από τους Page και Plant στο ερημικό εξοχικό όπου είχαν πάει με τις οικογένειες τους, στο Bron-y-aur, όπως ενδεχομένως να έχετε διαβάσει στο σχετικό Insid­er μας. Στο τραγούδι, ο κεντρικός ήρωας ονόματι Tom, (όπως ο Joe στο “Hey Joe” του Jimi Hen­drix) σκοτώνει την σύζυγο του, μόλις ανακαλύπτει ότι αυτή τον απατά. Εδώ υπάρχει μία απροσδόκητη σύνδεση με τον Σαίξπηρ και τον «Βασιλιά Lear», όπου υπάρχει κάποιος χαρακτήρας με το όνομα “Poor Tom”, ένας ζητιάνος που στην πραγματικότητα είναι ο Edgar, γιος και κληρονόμος του Βασιλιά Lear, που τον κορόιδεψε ο ετεροθαλής αδελφός του Edmund. Πάντως, αναφορά του “Poor Tom” υπάρχει και στο «Ανατολικά της Εδέμ» του John Stein­beck στην πορεία.

Το τελευταίο τραγούδι της πρώτης πλευράς είναι το “Wal­ter’s walk”, που είχε ξεμείνει από τα ses­sions του “House of the Holy”. Τα φωνητικά και η κιθάρα ηχογραφήθηκαν και ενσωματώθηκαν ξανά στο κομμάτι. Ο βασικός σκοπός του ήταν εμπνευσμένος από την κιθάρα του Jim­my Page, στην live εκτέλεση του “Dazed and con­fused” και από το “The crunge”.

Στην δεύτερη πλευρά του άλμπουμ υπήρχαν κυρίως κομμάτια που δεν συμπεριλήφθηκαν στο “In through the out door”. To πρώτο από αυτά είχε τίτλο “Ozone baby” και είχε ηχογραφηθεί το 1978 στην Στοκχόλμη και τα Polar Stu­dios των ΑΒΒΑ και μουσικά ήταν ένα αρκετά συμπαθητικό τραγούδι που είναι άξιο απορίας γιατί έμεινε εκτός άλμπουμ. Παρομοίως και το επόμενο groovy “Dar­lene”, το οποίο, παρά το ότι δεν κυκλοφόρησε ποτέ ως sin­gle, μπήκε στο US Bill­board Top Tracks chart, μόνο και μόνο από το παίξιμο στο ραδιόφωνο. Μία ένδειξη του πόσο πολύ έλειπαν οι ZEPPELIN στους fans τους, γνωρίζοντας μάλιστα πως αυτή θα ήταν και η τελευταία τους κυκλοφορία. Μία διαφορετική έκδοση του “Dar­lene” υπάρχει σε box set των ZEPPELIN που κυκλοφόρησε το 1993.

Ένα μικρό δείγμα του μεγαλείου (και άτυπο ρέκβιεμ) του θρυλικού ντράμερ τους και χαμένου φίλου, του John Bon­ham, υπάρχει στο επόμενο περίεργο instru­men­tal, με τίτλο “Bonzo’s Mon­treux”. Μία ενορχήστρωση του Bon­ham στα ντραμς, από το 1976, η οποία έγινε πολύ πιο ενδιαφέρουσα με την επεξεργασία του Jim­my Page, που περιελάμβανε κάποια ηλεκτρονικά ηχητικά εφέ, ώστε να ακούγεται πολύ πιο ενδιαφέρουσα από ένα απλό drum solo. Οι ZEPPELIN είχαν παίξει στο γνωστό φεστιβάλ της γραφικής πόλης Mon­treux της Ελβετίας, το 1970. To Mon­treaux το είχαν επισκεφτεί και οι DEEP PURPLE έναν χρόνο αργότερα, όπου η γνωστή πυρκαγιά κατά την διάρκεια μίας συναυλίας του Frank Zap­pa και των MOTHERS OF INVENTION, ενέπνευσε το συγκρότημα να γράψει το τραγούδι με το διασημότερο riff όλων των εποχών, το “Smoke on the water”.

Το άλμπουμ κλείνει με το καταιγιστικό “Wear­ing and tear­ing”, άλλο ένα κομμάτι που ξέμεινε από τις ηχογραφήσεις του “In through the out door”, επίσης ηχογραφημένο στα Polar Stu­dios. Yποτίθεται ότι θα κυκλοφορούσε ως sin­gle για να συμπέσει με την περιοδεία του 1979, αλλά καθυστέρησε λόγω προβλημάτων στην παραγωγή. Ο Plant ήθελε να κυκλοφορήσει ως sin­gle, αλλά όχι και ο Jim­my Page, κάτι που συνέβαλε επίσης στην καθυστέρηση. Μετά τον θάνατο του Bon­ham, σκέφτηκαν μήπως το κυκλοφορήσουν υπό το όνομα μιας ψεύτικης μπάντας, ώστε να μην κριθεί ως τραγούδι των ZEPPELIN και να μπορέσει να ανταγωνιστεί τα δημοφιλή punk συγκροτήματα. Aν και δεν το έπαιξαν ποτέ ζωντανά, o Plant, έχοντας προσκεκλημένο τον Page, το έπαιξε στο φεστιβάλ του Kneb­worth, το 1990.

Το νέο άλμπουμ ονομάστηκε απλά “Coda”, όπως ο όρος που υποδεικνύει το πέρασμα, σε συνέχεια του κυρίως μέρους, που οδηγεί ένα μουσικό κομμάτι στην ολοκλήρωση του. O Page, μιλώντας τότε για τη νέα κυκλοφορία, εξήγησε ότι η λογική για την κυκλοφορία του άλμπουμ αφορούσε και τη δημοτικότητα των ακυκλοφόρητων ηχογραφήσεων που ενδεχομένως να υπήρχαν διάσπαρτες σε κακής ποιότητας boot­leg. Το εξώφυλλο του σχεδιάστηκε από την Hipg­no­sis, το πέμπτο εξώφυλλο που αναλάμβαναν για τους LED ZEPPELIN. Ήταν επίσης το τελευταίο εξώφυλλο που σχεδίασε η Hipg­no­sis πριν διαλυθεί το 1983. Το εμβληματικό τους στυλ, η εκπληκτική φωτογραφία που έλεγε μια σουρεαλιστική ιστορία βασισμένη στους στίχους, εγκαταλείφθηκαν εδώ για χάρη της γραμματοσειράς “Neon” του γραφίστα Bernard Allum.

Με την κυκλοφορία του, το “Coda” έγινε το τρίτο τους μόλις τους άλμπουμ που δεν πήγε στο νο.1 ΗΠΑ και Ηνωμένου Βασιλείου (φτάνοντας στο αμερικάνικο νο. 6 και στο βρετανικό νο. 4). Τα άλλα δύο ήταν το ντεμπούτο τους “Led Zep­pelin” και το live άλμπουμ τους “ The Song remains the same” που δεν πήγε στο αμερικάνικο νο. 1 (έφτασε μέχρι το νο. 2). Τελικά, το “Coda” έγινε πλατινένιο στις ΗΠΑ πουλώντας πάνω από 1 εκατομμύριο αντίτυπα, καθώς και ασημένιο στην Μεγάλη Βρετανία. Η επανέκδοση του 1993 περιλαμβάνει τέσσερα επιπλέον τραγούδια, τα “Baby come on home” (ηχογραφημένο για το ντεμπούτο τους αλλά ακυκλοφόρητο), το “Trav­el­ing River­side Blues” του ιστορικού μαύρου blues­man Robert John­son, το b‑side του “Immi­grant song”, “Hey, hey, what can I do” και το “White summer/Black moun­tain side”. H πολυτελής επανακυκλοφορία του 2015 περιέχει και άλλα ακυκλοφόρητα τραγούδια, τα “If it Keeps on rain­ing”, “Sug­ar mama”, “Four hands”, “St. Tris­tan’s sword” και “Desire”.

Το “Coda” δεν είναι τέλειο, αλλά παραμένει βασικό μέρος του καταλόγου του συγκροτήματος, ως η τελευταία τους κυκλοφορία από το στούντιο. Οι μουσικές ενασχολήσεις των τριών μελών πρώην LED ZEPPELIN  ήταν πολλές και ποικίλες. O Robert Plant είχε ήδη ξεκινήσει την δική του προσωπική καριέρα, με το επιτυχημένο “Pic­tures at Eleven” (1982), ο Jim­my Page έγραψε sound­track και συνεργάστηκε με τον μεγάλο Paul Rodgers στους FIRM και τον επίσης τεράστιο David Coverdale, στους Coverdale-Page. Την δεκαετία του ’90, οι δύο πρώην ZEPPELIN συνεργάστηκαν ξανά μετά από χρόνια, κυκλοφορώντας τα “No Quar­ter: Jim­my Page and Robert Plant Unled­ded” (1994) και “Walk­ing into Clarks­dale” (1998). Ο John Paul Jones ασχολήθηκε με την σύνθεση και την παραγωγή σε διάφορους καλλιτέχνες, ενώ κυκλοφόρησε το πρώτο του προσωπικό άλμπουμ “Zoom” (1999).

Με αφορμή μία συναυλία-αφιέρωμα στο ιστορικό αφεντικό της Atlantic Records, Ahmet Erte­gun, που έλαβε χώρα στο O2 Are­na του Λονδίνου στις 10 Δεκεμβρίου 2007, επασυνδέθηκαν ως head­lin­ers οι LED ZEPPELIN, στην πρώτη τους κανονική συναυλία μετά από τρεις δεκαετίες, από τον θάνατο του John Bon­ham. Ο γιος του, Jason Bon­ham, έπαιξε ντραμς στην θέση του μακαρίτη του πατέρα του. Σύμφωνα με το βιβλίο των ρεκόρ Guin­ness 2009, η συναυλία κατέχει το ρεκόρ για την «υψηλότερη ζήτηση εισιτηρίων για μία μουσική συναυλία», καθώς έγιναν διαδικτυακά 20 εκατομμύρια αιτήματα για εισιτήριο στην συναυλία επανένωσης των ZEPPELIN.

Κώστας Τσιρανίδης